Чулуун зэвсгийн vе МЭӨ 800000–МЭӨ 3000 жил

Махаа чулуугаар огтолж, ан амьтнаа чулуугаар намнана

Монгол нутагт анх хэдий vеэс хvн амьдарч эхлэв? Тэд хэрхэн, яаж аж төрж байв? 100, 1000 жилийн, бvр хэдэн зуун мянган жилийн өмнөх амьдрал ямар байв? Тэд өнөөдрийн хvмvvсийн эдэлж хэрэглэж байсан зvйлсийн алиныг нь ч биш, зөвхөн чулуугаар гол зэвсэг хийн, бvхий л хэрэгцээгээ хангадаг байсан цаг vеийн тухай чи хэрхэн төсөөлж байна?  Эдгээр асуултад хариу  олохын тулд бид хамгийн эртний тvvхийг бvтээсэн  хvмvvсийн тухай судлах хэрэгтэй болох билээ.
   

Энэ vеэс эртний хvн байгалийн амьтан байхаа больж хөдөлмөрийн багаж зэвсгээ хийж эхлэхдээ анх хамгийн элбэг, гарын доорх материал болох ердийн чулууг ашиглах болжээ. Махаа чулуугаар огтолж, ан
амьтнаа чулуугаар намнана гээд бод доо. Тийм учраас тvvхийн энэ урт vеийг бvхэлд нь Чулуун зэвсгийн vе гэж нэрлэдэг байна. Монгол нутагт анх  хvн амьдарч эхэлсэн vе бол нэн эртний чулуун зэвсгийн vе юм. Хvн төрөлхтөний тvvхэнд  хамгийн урт удаан vргэлжилсэн чулуун зэвсгийн vе нь Монгол орны хувьд одоогоор мэдэгдэж буй баримтаар  МЭӨ 800000 - МЭӨ 3000 жил хvртэлх хугацаанд vргэлжилжээ. Бидний  тvvхийн эртний улбаа эндээс л эхэлдэг билээ.

Одоогоор эртний хvн амьдарч байсан 1000 гаруй бууц, суурины дурсгал монгол нутгаас олдоод байна. Эдгээр бууц суурингаас олдож буй чулуун зэвсэг, эртний дурсгалуудаас тэр vеийн хvмvvсийн  аж амьдрал, соёл, хөгжил, нийгмийн байдлыг судлан гаргадаг. Хvн анх байгалийн элдэв нөлөөгөөр хагарч цуурсан, хэлтэрсэн чулууны ир, ирмэгийг  элдэв зvйлийг эсгэх, зvсэхэд хэрэглэж байжээ.Энэ туршлага дээрээ тулгуурлан хэрэгцээтэй цагтаа тэдгээртэй ижил ир, ирмэг гаргах оролдлого хийсээр анхны чулуун зэвсэг хийх vндэс тавигдсан байна.Ингээд  хvний оюун ухаан хөгжихийн хэрээр зэр зэвсгийн ур хийц улам нарийсч иржээ.Тиймээс эдгээр онцлог ялгааг нь vндэслэн судлаачид чулуун зэвсгийн vеийг  Палеолит буюу хуучин чулуун зэвсгийн vе, Мезолит буюу дунд чулуун зэвсгийн vе, Неолит буюу шинэ чулуун зэвсгийн vе хэмээн гурав ангилж авч vздэг.

Хvрэл зэвсгийн vе МЭӨ 3000-1000 жил

Манай нутгаас 500 гаруй дөрвөлжин булшийг малтан судлаад байна

Чулуун зэвсгийн сvvл vеэс хvмvvс анх зэс хэмээх металтай танилцаж, чулууг бодвол багаж зэвсэг хийхэд илvv тохиромжтой бас хялбар, давуу болохыг ухаарч мэдсэн байна. Гэвч зэсээр хийсэн зэр зэвсэг нь уян харимхай, төдийлөн бат бөх биш байсан учраас өөр металлыг эрж хайж эхэлжээ. Эцэст нь хvссэн зvйлээ олсон нь хvрэл хэмээх металл байлаа. Хvрлийн найрлагад  зэс 90 хувь, цагаан тугалга 10 хувь ордог бөгөөд цэвэр зэс 1083 хэмийн дулаанд хайлдаг бол бага зэргийн цагаан тугалгатай хольж хvрэл болгоход 960 хэмийн дулаан шаарддаг ажээ. Ийнхvv эртний хvмvvс хvрлээр эдлэл, зэр зэвсэг хийж аж амьдралдаа хэрэглэж сурсан учраас энэ vеийг хvрэл зэвсгийн vе гэж нэрлэдэг. Хvрлийн vе МЭӨ 3000- МЭӨ 1000 жил хvртэл  vргэлжилжээ.

            Манай улсын Сvхбаатар аймгийн Дарьганга сумын Ар голын эрэг, Өмнөговь аймгийн Манлай сумын Бага Өлзийтийн Лха, Ханбогд сумын нутаг Оюу толгой зэрэг газар хvдэр хайлуулж байсан ор мөр бий. Мөн  Хэнтий аймгийн Биндэр, Цэнхэрмандал сумдын нутагт малтсан хvрэл зэвсгийн vеийн булшнаас зэс, хvрэл хайлуулдаг чулуун сав, хvрлээр хийсэн янз бvрийн эдлэл: сvх, ооль, хутга, зэв, дуулга, амгай, зуузай, тогоо, шөвөг, хуруувч, товруу даруулга зэрэг олджээ.

Хvрлийн vеэс мал аж ахуй голлон эрхлэх болжээ. Овгийн байгуулал задарч аймгийн холбоо vvсч, эдгээрийн дунд эд хөрөнгө, хvч чадлаараа бусдаас илvv ноёлогч аймгууд товойн гарч ирсэн байна.

Хvvхдvvд ээ! Одоо хамтдаа хvрэл зэвсгийн vеийн хvмvvсийн бvтээсэн  дурсгалуудтай танилцая.

Буган хөшөө

Буган хөшөө нь хvрэл, төмөр зэвсгийн тvрvv  vеийн нэгэн чухал дурсгал юм.  Монгол нутгаас одоогийн байдлаар 600 шахам буган хөшөө олдоод байна. Тvvнийг аймгийн ахлагч, аймгийн холбооны тэргvvн, мөн дайчин эрсэд  зориулж, булш оршуулгыг мөнхөд харж хамгаалж байг гэсэн бэлгэдэлт утгаар босгож vлдээжээ.  Ихэвчлэн буга, заримдаа адуу, янгир, ирвэс, гахай, шувуу дvрсэлсэн, дунджаар нэгээс дөрвөн метр өндөртэй, дөрвөн талыг нь зассан чулуун дурсгалыг буган хөшөө гэж нэрлэдэг. Эрдэмтэд  буган хөшөөг  судалж гурван vндсэн хэсэгт хувааж vзжээ. Vvнд нэгд, Монгол-Өвөр Байгалийн бугын загварчилсан дvрст буган хөшөө орох бөгөөд энэ төрлийн буган хөшөө хамгийн олон. Манай улсын Архангай, Өвөрхангай, Завхан, Баянхонгор, Булган, Төв, Сэлэнгэ, Хөвсгөл, Хэнтий, Ховд, Увс, Баян-Өлгий аймгийн нутгаас олддог бол  дараагийн хэлбэр буюу  Саян-Алтайн  амьтдын “бодит дvрст” хөшөө Монгол улсын баруун талын Увс, Хөвсгөл, Ховд, Баян-Өлгий аймгийн нутгаас, гурав дахь хэлбэр буюу Европ –Азийн амьтны дvрсгvй буган хөшөө нь Монгол улсын баруун аймгуудын нутгаас олдсон байна. Европ-Азийн амьтны дvрсгvй буган хөшөөний өвөрмөц онцлог нь буга болон амьтны дvрсгvй, харин нар, сар, зэр зэвсэг, бvс зэргийг дvрсэлсэн байдаг байна.

Дөрвөлжин булш

Дөрвөлжин булш нь хvрлийн vеийн томоохон дурсгалын нэг бөгөөд гадуураа дөрвөлжин хэлбэрийн чулуун хашлагатай булш  учир ингэж нэрлэжээ. Нас барсан хvнийг оршуулахдаа ухсан нvхэнд хvнээ тэнэгэр байдлаар толгойг зvvн зvг хандуулан чулуу дэрлvvлэн тавьж, гадуур нь хавтгай чулуугаар хашлага хийж, чулуугаар таглан шороогоор булдаг байжээ. Дөрвөлжин булш Алтай, Соёны уулсаас, Их бага Хянганы нуруу, Байгаль далайгаас их говь хvртэл, Сэлэнгэ мөрний хөндий, Хөвсгөл нуурын хөвөө, Булган, Архангай, Завхан, Увс, Ховдын нутаг, Хангайгаас Бага Хэнтий, Онон, Хэрлэн, Туул голын сав дагуу, Дундговь, Дорноговь, Өвөрхангай, Баянхонгор, Говь-Алтай, Өмнөговь, Дорнод, Сvхбаатар аймгийн нутгаар, өөрөөр хэлбэл бvх Монгол орны газар нутагт тархжээ. Одоогийн байдлаар манай нутгаас 500 орчим дөрвөлжин булшийг малтан судлаад байна

Улаан зосон зураг

Хvрэл зэвсгийн vеийн бас нэгэн дурсгал нь хад чулуун дээр байгалийн улаан зосоор зурсан зураг юм. Улаанбаатар хотын Богд хан уулын Их тэнгэрийн ам, Гачууртын ам, Хөвсгөл аймгийн Баянзvрх, Гачуурын бичиг, Улаан-Уул сумын Тольжгийн боом, Сэлэнгэ аймгийн Цагааннуур сумын Зэлтэрийн голын Цагаан Оломын гарамны, Хvйтэний голын бичигт хад, Шарын голын Цагаан нуур, Хэнтий аймгийн Дадал сумын Балжийн хавцгай, Булган аймгийн Орхон сумын Баруун могой гол, Орхон гол, Бугат сумын Бичигт хад зэрэг газраас улаан зосон зургийн дурсгал олджээ.

Хиргисvvр

Хvрэл болон төмөр зэвсгийн тvрvv vеийн тvvхэнд холбогдох дурсгалын нэг нь хиргисvvр юм. Энэ нь манай орны төв болон баруун зvгийн нутгаар их тархсан байдаг. Гадна хэлбэр нь ихэвчлэн төвдөө овоолсон чулуун дараас, тvvнийг тойруулсан дугуй ба дөрвөлжин хvрээ бvхий байгууламж юм. Хиргисvvрийн хvрээний эргэн тойронд дагуул хэмээн нэрлэдэг жижиг чулуун байгууламжууд байдаг. Хиргисvvр нь ихэвчлэн тахилга мөргөлийн зориулалттай байдаг бөгөөд цөөн тохиолдолд оршуулга байдаг. Монгол нутаг дахь олон тооны, олон хэлбэрийн хиргисvvрvvдээс цөөхнийг малтан судлаад байгаа бөгөөд малтлага судалгааны явцад ваар савны хагархай, малын яс, хvрэл цагираг зэрэг зvйлс олддог.

Төмөр зэвсгийн vе МЭӨ I мянган жилээс МЭӨ III зуун

Олон зууны тэртээх булш бунхан нь тухайн vеийн хvмvvсийн эдэлж хэрэглэж байсан зvйлс, зан заншил, ахуй амьдралыг тодруулж, тэр vеийн тvvхийг судлан шинжлэхэд хамгийн гол эх сурвалж болдог.

Хvн төрөлхтөн эхлээд чулуу, дараа нь зэс, хvрэл тэгээд төмрөөр эд хэрэглэл, багаж зэвсэг хийж аж амьдралдаа ашиглаж иржээ. Энэ vед хvмvvс төмрөөр хөдөлмөрийн багаж зэвсэг хийж хэрэглэж байсан тул ийнхvv нэрлэжээ. Төмөр зэвсгийн vе МЭӨ I мянган жилээс - МЭӨ III зуун хvртэл  vргэлжилжээ. Манай орны төв, өмнөд болон баруун аймгуудын нутгаас төмрийн хvдрийг ухан авч байсан уурхай ором элбэг олддог. Өвөрхангай аймгийн Зvvнбаян-Улаан сум, Увс аймгийн Сагил сумын нутгаас эрт цагт төмөр хайлуулж байсны ул мөр зуух, төмрийн хайлш зэрэг олдсон юм. Тэнд уулын орой, хөтөл дээр их хэмжээний төмрийг хайлуулж байжээ. Энэ нь эрдэмтэн Х.Пэрлээгийн судалж илрvvлсэн “бух дарах” гэдэг vргэлж салхитай уулын онь хөтөл дээр, салхи өөд харуулсан амтай зуух барьж, илч ихтэй тvлшээр дvvргээд тvvн дээрээ төмрийн хvдэр овоолон хайлдаг аргыг хэрэглэж байсны баримт ажээ.

Энэ vеийн булшнаас төмөр алхан зээтvv, анжис, чинжаал хутга, саадагны гох зэрэг зэр зэвсэг бусад эд зvйлс олджээ. Төмөр зэвсгийн vед Монгол нутагт амьдарч байсан  хvмvvсийн  аж ахуй, нийгэм соёлын амьдралыг тодруулан судлах нэгэн цогцолбор дурсгал нь Чандмань уулын булш юм.

Эдгээр булш нь МЭӨ VII-III зууны vед холбогдох бөгөөд малтан судлах ажлыг 1972-1974, 1981 онд гvйцэтгэсэн байна. Энэ хугацаанд нийт 80 гаруй булш шинжлэн судалсны  60 орчим нь төмөр зэвсгийн эхэн vед холбогджээ.

Чандмань уулын булшнаас олдсон эд өлгийн зvйлсийг зэр зэвсэг, хөдөлмөрийн багаж, элдэв тоног хэрэгсэл, гоёл чимэглэл, сав суулга хэмээн ангилан vздэг. Зэр зэвсэг, гоёл чимэглэлийн зvйлс нь өргөн уудам нутагт нийтлэг тархсан байхад хөдөлмөрийн багаж зэвсэг, ахуйн хэрэгцээний сав суулга мэтийн зvйлс орон нутгийн онцлог шинжийг агуулсан байжээ. Чандмань уулын булшинд нас барсан хvний бvсэлхий орчмоос хутга олддог. Мөн хvрэл болон төмөр зэвсгийн эхэн vеийн буган хөшөөний ар, өвөр, баруун, зvvн хажуугийн аль нэгэнд нь чичлvvр хутга дvрсэлсэн нь олонтаа тохиолддог билээ. Иймээс тэр vеийн чандманьчууд чичлvvр хутгыг ширэн буюу ширлэсэн модон хуйнд хийж бvснээсээ зvvдэг байжээ.

Төмөр зэвсгийн эхэн vед амьдрагсад “өвөг дээдэс”,”овог өрхийн онго, ивээгч”-ийг шvтдэг байжээ. Энэ нь нас барсан хvн хойд насандаа, өөр ертөнцөд очоод өөрийн овгийн зан заншил, ёс журмаар vргэлжлvvлэн амьдардаг гэж итгэдэг ёсонд vндэслэсэн байдаг байна. Иймээс нас барсан хvнийг оршуулахдаа тvvний нэр хvнд, овог дотор эзлэх байр суурийг харгалзан vзэж эд агуурс дагалдуулан тавьж оршуулгын нарийн ёс vйлдэж нутаглуулдаг байсан байна. Тийм болохоор  олон зууны тэртээх булш бунхан нь тухайн vеийн хvмvvсийн эдэлж хэрэглэж байсан зvйлс, зан заншил, ахуй амьдралыг тодруулж, тэр vеийн тvvхийг судлан шинжлэхэд хамгийн гол эх сурвалж болж байдаг байна.   

Хvрэл болон төмөр зэвсгийн эхэн vеийн чимэглэх урлагийн чухал төрөл нь хээ угалз байжээ. Геометр, амьтан, бэлгэдлийн гэсэн гурван төрлийн хээ угалз, амьтны загварт урлагтай зэрэгцэн харилцан бие биедээ нөлөөлөн хөгжиж иржээ.

Төмөр зэвсэг vйлдвэрлэлд нэвтэрч, нvvдлийн мал аж ахуй цаашид боловсрон хөгжсөнөөр тэдний эдийн болон оюуны соёлд ихээхэн өөрчлөлт  гарсан бөгөөд монголын нvvдэлчдийн соёл урлаг энэ vед хөгжлийн нэлээд өндөр тvвшинд хvрсэн байна. Ийнхvv эртний  хvмvvс төмрийг нээн олж, багаж зэвсэг хийж ахуй амьдралдаа хэрэглэх болсон цаг vе нь хvн төрөлхтөний тvvхэнд чухал vед тооцогддог юм.

Хvvхдvvд ээ! Чулуу, зэс, хvрэл, төмөр гэсэн энэ vгс, энэ дараалал  бvхэлдээ хvн төрөлхтөний тvvхийг илэрхийлэх, ямар гvн утга учиртай vгс болохыг одоо та нар мэддэг боллоо.