Сяньби улсын vе МЭ II-III зуун

Одоо та нар энэ хэсгээс Сяньби гэж ямар улс байсан тухай, Таньшихуа хаан улсаа хэрхэн байгуулсан тухай, тэдний соёл, зан заншлын тухай мэдэж авах болно.

Сяньби нар Хянганы нурууны зvvн талын Сяньби ууланд оршин амьдарч байсан учир ийнхvv нэрлэгдэх болжээ. Сяньби нь нvvдлийн мал аж ахуй эрхэлдэг, Төв Азийн нvvдэлчин аймаг байсан юм.

Тэд зэргэлдээх манж-тvнгvс угсааны овог аймгууд болон тоба нарын адил гэзгээ сvлждэггvй, хvннv нарын адил vсээ сул тавьдаггvй байсан бөгөөд vсээ хусах юм уу, тайрч янзалдаг байсан тухай Хятадын тvvх сурвалжид тэмдэглэн vлдээжээ. Сяньби нарын амьдардаг Шар мөрний хавийн нутагт таван хошуу малаас гадна хулан, тахь, аргаль угалз, зэрлэг vхэр, өмхий хvрэн болон зарим төрлийн мич байсан бөгөөд тэдгээр ангийн арьс vс нь Хятадад их vнэлэгддэг байсан ч хол зайтай, замд нь өөр аймаг овгууд байсан учир харилцаж чаддаггvй байжээ. Харин Өмнөд Хvннv нар Хятадад дагаар орж, Умард Хvннv суларсны дараа Сяньби нар анх удаа Хятадад элч илгээж шууд харилцжээ. 93 онд Сяньби нар Хятадын цэрэг, Ухуань, Өмнөд Хvннv нарын хамт Умард Хvннvгийн эсрэг байлдан мөхөөж, хvн ам газар нутгийг нь эзлэн авч Сяньби улсыг байгуулжээ.

Сяньби угсааны нvvдэлчид иргэншилт соёл хэмээх нvvдлийн иргэншлийг vvсгэн хөгжvvлсэн бөгөөд vvнд төр ёс, бичиг vсэг, шашин шvтлэг, зан заншил, ёс суртахуун цөм байлаа. Сяньби нар кэму бичигтэй, бөө мөргөлийг шvтдэг байсан аж. Мөн тэд ялагдсан дайсан этгээдийн  хуйхыг өвчиж аван “тоног авах ёс” vйлддэг байжээ. Сяньби болон бусад нөлөө бvхий нvvдэлчин аймгууд шvлэг, дуу хөгжимд дуртай байсан бөгөөд тэдний дуулж байсан дууны vг эртний хятад орчуулгаар бидний vед уламжлан иржээ. Малчдын дуулж байсан нэгэн дуунд

“Инь  уулын хормойд
Чилэ голын савд
Нvvдэлчдийн өргөө гэр шиг Тэнгэр
Нэлгэр талыг бvрхэнэ.
Хаврын ногоо шиг, Тэнгэр хөхрөнө.
Хаяа хярхаггvй тал цэлийнэ.
Vлээх салхинаа өвс vелзэнэ.
Vхэр хонио хариулнам” хэмээн өгvvлж байна.

Мөн 285 онд Сяньби улсын гол аймгуудын нэг толгойлогч Муюнхуй эв эвдрэлцэн алсад хөөж явуулсан ахыгаа санагалзан гэмшиж

хэмээсэн энэхvv шvлгийн хэлсэн нь эртний хятад сударт тэмдэглэгдэн vлджээ.

156 онд Таньшихуа хаанд өргөмжлөгдөн улсаа захирсан нь Сяньбигийн оршин тогтнолд хvчтэй нөлөө vзvvлсэн юм. Сяньби нар хэд хэдэн том аймаг, 200 гаруй овгоос бvрдэж байсан.Тэд цөм нэгдэл нягтралгvй байж амжилт олох боломжгvй болохыг аажмаар ойлгож, эрэмгий зоригтой Таньшихуад захирагджээ. Таньшихуа ч тэднийг ихээхэн ухаалаг уян хатан бөгөөд хатуу чанга хууль журмаар нэгтгэн барьж, бvхэл бvтэн зангидмал хvчин болгож чадсан юм.

Улс гvрэн  оршин тогтноход vндэсний хvчтэй удирдагч баатар ямар чухал нөлөөтэйг Монголын эртний төрт улсуудын тvvхээс тодорхой болж байна. Хvннvгийн Модунь шаньюй, Сяньбигийн Таньшихуа нар бол vvний тод жишээ билээ.

Сяньби улс Таньшихуан vеэс эхлэн төрийн хууль цаазтай болсон байжээ. Эртний хятадын зарим сурвалжид Таньшихуаг “Хууль цааз хэрэглэн зөв бурууг шийдэж байсан бөгөөд зvрхлэн зөрчих хvн  байсангvй” гэж тэмдэглэсэн нь бий. Сяньби улсыг ийнхvv нэгтгэн захирч олон тооны морьт цэрэгтэй болсны ачаар Таньшихуа нэн хvчирхэг болж, ойр тойрны төдийгvй, алс холын улс оронд ч аян дайныг амжилтай хийх нөхцөл бvрджээ. Тэдний цэргийн тухай тvvхэн сурвалжид ”Хvннv нарынхаас тэдний зэвсэг нь илvv хурц, морь нь нэн хурдан” хэмээсэн. Сяньби нар тухайн vед улам хvчирхэгжиж, мэдлэг боловсрол нь дээшилж байсан тухай нэгэн хятад сайд хаандаа өргөсөн бичигт ”Хvннv нарыг зайлан одсоны дараа Сяньбичууд хvчирхэг болоод тэдний хуучин эзэгнэж байсан газар нутгийг нь эзлэн захирсан билээ. Тэд 100 мянган цэрэгтэй, чадал ихтэй, мэдлэг боловсрол нь нэмэгдсээр байна. Дайснууд манайхнаас шижир алт, шилдэг сайн төмөр олж авч байна. Оргож очсон хятадууд тэдэнд зөвлөх болон vйлчлэн тусалж байна. Сяньби нарын овгууд нь олон бөгөөд урьд цагийнхаас сул доройгvй. Хоёр жилийн турш бид яаж ч чадахгvй байна шvv дээ” хэмээн бичсэн байжээ.

181 онд Таньшихуа нас барахад тvvний таван хvvгийн нэг Холянь хаан ширээг залгамжилсан байна. Тэрээр эцгийн бодлогыг vргэлжлvvлж, Хятадад хэд хэдэн удаа довтолсон боловч амжилт олсонгvй, нэгэн тулаанд амиа алджээ. Холянь авьяас чадвар, хvч чадал аль алинаар эцгийн хэмжээнд хvрэхгvй байсан бөгөөд олны дунд “ховдог шунахай, шударга бус” гэсэн муу нэртэй байж, улсаа удирдаж чадаагvй учраас Сяньби нарын тэн хагас нь тvvнд захирагдахаас татгалзан салж явсан байна. Хаан ширээнд vе залгамжлан суух журам жигдэрч тогтсон учраас Холяний хvv Цяньмань суух ёстой байсан ч нас балчир учир vеэл нь төрийн хэргийг хамаарч байсан байна. Цяньмань насанд хvрмэгц хаан ширээний төлөө тэмцэж эхэлсэн бөгөөд Сяньби хэд хэд хуваагдан салжээ.

Сяньби гvрэн нь Хан  улсын явуулсан бодлогын vр нөлөөгөөр, мөн тvvнчлэн дотоодын хямрал тэмцэл, хагарал бутралаас болж  235  онд  Сяньби, Ухуань, Муюнь, Тоба, Юйвынь, Тvгvхvнь, Дуань зэрэг хэд хэдэн аймаг болон задарч мөхсөн юм.

Жужан улсын vе МЭ IV- VI зуун

Хvvхдvvд ээ! Жужан нар бол Монгол нутагт голлон төвлөсөн, өөрийн төрт улсаа байгуулан, Азийн тvvхэнд гvн ул мөрөө vлдээсэн нvvдэлчин аймгуудын бvрдэл байсан юм. Жужан улс нь 402 - 555 онд оршин тогтнож байсан бөгөөд Төв Азийн нvvдэлчдийн дээд өвөг болно. Жужаныг тvvх сударт бас Нирун гэж нэрлэсэн байдаг.

Тоба Вэй улсын Ливэй хааны vед тэдний морьт цэргvvд vс нь хөмсгөө хvртэл ургасан нэгэн боолыг барьж авснаа Мугулюй хэмээн нэрлэжээ. Мугулюй боол чөлөөлөгдөн, морин цэрэг болж, 100 гаруй хvнийг нэгтгэн, Шуньтулинь хэмээх аймгийг тvшсэн байна. Мугулюйг нас барсны дараа тvvний хvv эрэлхэг зоригтой дайчнаараа нэрд гарсан Цзюйлюй олон аймгийн эзэн болж улс нь Жоужан буюу Жужан хэмээн нэрлэгдэх болжээ.

394 оны vед Жужаны өрнө хэсгийн тэргvvний хvv Шэлvнь Жужаны ноёдоос авхаалж самбаа, арга ухаанаараа товойн гарсан бөгөөд газар нутгаа өргөтгөх, хvч чадлаа бэхжvvлэх ажлаа амжилттай явуулсаар байлаа. Тэр цагт Жужан нь олон аймгаас бvрдэж байсан байна. Ийнхvv Шэлvнь Жужан улсыг албан ёсоор байгуулж хаанд өргөмжлөгджээ. Шэлvнь тэр vедээ урьд нь нvvдэлчдийн хэрэглэсээр ирсэн аравтын тогтолцоонд улс орноо оруулж, цэрэг захиргааны шинжтэй шинэ хуулиудыг тогтоов. Тvvний тогтоосон хуулиар мянган хvн нэг хороо болж, нэг тэргvvнтэй, зуун хvн нэг туг болж, нэг даргатай байхаар тогтжээ. Мөн дайсанд тvрvvлж довтлон орогсод нь олзны хvн, эд зvйлсийг бусдаас урьтан авч байх, дайн тулааны vед айж ухрагчдын толгойг чулуугаар хага цохих буюу шийдмээр нvдэж алах журамтай болжээ.

Жужан нар нvvдэлчдийн уламжлалт төр ёсыг дагадаг байсан ажээ.
Жужаны хааны эрх мэдэл vлэмж, тvvний нэгдсэн захиргаан дор бvхэл бvтэн төрийн тогтолцоо, тухайлбал, тодорхой зэрэг дэв, эрх vvрэг бvхий захиргаа-цэргийн эрэмбэ дараалсан албан тушаалтнууд ажилладаг байлаа. Хааныг дээд тэнгэрээс заяат төрсөн гэх vзэл Жужанд байсан бөгөөд тэд “Хутагтай”, ”Зөв”, ”Тэнгэрийн” гэх мэт өргөмжилсөн нэр хэрэглэж байв. Мөн тvvнчлэн хаад нь “Ашид амгалан”, ”Машид тvвшин”, ”Машид тайван”, ”Мандан бадрах”, ”Мөнхөд энх” гэх зэрэг тусгай оны цол хэрэглэж байжээ. Тийнхvv нvvдэлчдийн дундаас Жужан нар анх удаа оны цол хэрэглэсэн нь хойшид уламжлагдсан юм. Хаад нь төрийн дотоод, гадаад бодлогын бvх хэргийг vндсэнд нь дангаараа шийддэг онцгой эрхтэй байснаас гадна нэн шаардлагатай vед тvшмэдийн зөвлөлгөөнөөр хэлэлцvvлэн шийдвэр гаргадаг байв. Бас хааны зарлигийг сонсож, тахилга тайлга хийдэг журамтай байв.
Нэгэн сонирхолтой зvйл бол Жужаны vеэс эхлэн улсын эзнийг “Хаган” (хаан), тvvний гэргийг “Хагатун” (хатан) хэмээн нэрлэх явдал нvvдэлчдийн дунд хэвшин тогтжээ. Жужаны эзэн нь “хаган” хэргэм зvvдэг болсон нь тэдний эрх нь урьдах vеийн нvvдэлчдийн эздийн хэрэглэж байсан шаньюй, хан хэмээх цол хэргэмээс эрх захиргааны хувьд давуутайг илтгэхийг оролдсон хэрэг гэж судлаачид vздэг байна. Жужаны хаад тийнхvv урьдах нvvдэлчдийн удирдагчдаас эрх хvчээрээ илvvтэй гэхээс гадна Жужан улсын нийгэм нь өмнөх Хvннv, Сяньби нарын нийгмийг бодвол нэлээд хөгжингvй болжээ. Жужанаас эхлэн дараа дараагийн нvvдэлчдийн төр улсын тэргvvн нар нь хаан (хаган) цол хэрэглэдэг болсон байна. Жужанд хаан өргөмжлөх хийгээд төрийн зарим томоохон хэргийг язгууртны их хуралдайгаар шийдвэрлэдэг байсан байна. 

Жужаны хаад хаан ширээг vе улиран залгамжилдаг, хаан эцгийн орыг гол төлөв хvv нь залгадаг тогтсон ёстой байв. Жужан улс оршин тогтносон 200 орчим жилийн хугацаанд нийтдээ 23 хаан суусан байна.

Жужан улс хvчирхэгжин мандаж байсан V зууны тэн хагаст газар нутаг нь зvvн өмнөд хязгаартаа Солонгос улс, баруун талдаа Хар Сайр, хойшоо Байгаль далай, өмнө талдаа Их элсэн говьд тулж байжээ.

Хятадын эртний сурвалжид Жужан нарыг хvн нь олон болоод хvчирхэг, мал адгуулан аж төрдөг. Дуртай газраа сонгон нvvдэллэхдээ зөөж авч явдаг эсгий гэрт суудаг. Тэдний нутаг зундаа ч цастай байдаг өндөр уулстай, олон мянган газар vргэлжилсэн нvд алдам тал хээртэй. Цаг уур нь хvйтэн, өвс ногоо тачир, адуу vхэр мал нь хатсан өвс зулгааж иддэг боловч, тарган байдаг гэхчлэн өгvvлсэн байдаг. Жужан нар таван хошуу малыг өсгөн vржvvлж байлаа. Тvvхэнд 449 оны 9 дvгээр сард Тобагийн гурван замын их цэрэг нэг сая гаруй мал дээрэмдэн одсон, 547 онд баруун Вэй улс 200 мянган тэмээ, адуу, vхэр, хонь олзолсон, 555 оны 7 долдугаар сард Умард Ци улс хэдэн буман хонь дээрэмдсэн зэргээр өгvvлсэн байна.

Жужан нар бөө мөргөлтэй байсан ч хожим бурхны шашин дэлгэрчээ. Судар бичигт, Жужан нарын сvсэг бишрэлтэй холбоотой нэгэн домог vлджээ. Жужаны хаан Чоунуд Цухуй нэрт хvv байжээ. Нэг өдөр хvv нь гэнэт алга болж. Эрээд эрээд олсонгvй тул, Дивань хэмээх удганаас асуужээ. Удган хvvг нь тэнгэрт байна.Би дуудан ирvvлж чадна гэхэд хаан зөвшөөрчээ. Дивань удган намагтай газар тусгай гэр бариулж 7 хоног мөргөл vйлдсэн байна. Шөнө нь Цухуй гэртээ ирсэн байжээ. Хаан ихэд баярлан удганд гэгээн дагина цол өгч, хатан болгожээ. Хэдэн жил өнгөрсний дараа хvv, би тэнгэрт байгаагvй Дивань удганы гэрт байсан гэж хэлжээ.
Тэд тусгай мод сийлэн тэмдэглэл хөтөлдөг байсан бөгөөд тэр бичгээ яваандаа орхисон уу, хятад бичигтэй хамт зэрэгцvvлэн хэрэглэж байсан уу гэдэг нь тодорхойгvй vлджээ. Жужань улс эрдэмтэн мэргэд олонтой, тэднийг бусад улс орны мэргэд ч мэддэг харилцдаг байсан ажээ. Тvvхэнд тэмдэглэн vлдээснээр, Жужаны төрийн сайд Силинь нь зурхай зурж, тооцоолон бодож чаддаг, мэргэ төлөг мэддэг, хятад болон бусад харь хэлээр хэрэг хэлэлцдэг хvн байсан гэдэг. Сурвалжид өгvvлснээр, таван ухаан, даосын увдисыг сайн мэддэг Энэтхэг лам Хятадын Лоян хотод хvрэлцэн ирсэн хуучны танил Жужан хvнийг “Тvмэн хуйлаас ном уншсан хvн ч давж vл чадах эрдэмтэй хvн” хэмээн хvндэтгэж, харь (хятад биш) хэлээр өдөржин ярилцаж суудаг байсан гэдэг. Vvнийг харсан бардам хятад тvшмэл өөрийг нь тоож vл ярилцах атлаа умард зvгийн бvдvvлэг хvнтэй ихэд элгэмсэг буйд атаархжээ. Тэгээд хэн нь чавганы модны болсон, болоогvй vрийн тоог зөв тооцоолон гаргаж чадахаа vзэхээр мориороо мөрий тавьжээ. Жужан хvн бvсэн дэх ширэн хавтганаасаа таван өнгийн утас сvвлэн,
сувд хэлхсэн нэгэн дэнсэрхvv зvйлийг гарган ирж, чавганы модыг хэдэн тийш нь хэмжиж vзээд нvдээ анивчин бодолхийлснээ vрийн тоог хэлж мөрийг авсан гэдэг. Тиймээс ч тэр Жужан хvний алдар олны дотор цуурайтан тvгж алдаршсан байна.

Жужанчууд ахуй, соёл, заншлын хувьд Сяньби нартай адилхан байсан бөгөөд зvvн зvгийг эрхэмлэдэг, гэрээ энэ зvгт харуулан барьдаг, vсээ сvлжин гэзэг болгодог байжээ. Тэд бөх барилдаж, морь уралдуулж баяр наадам хийдэг байсан аж. Ийнхvv Жужан нар нь Монголчуудтай гарал угсаа, тvvх, хэл соёлын хамгийн ойрын холбоотой ард тvмэн байжээ.

Дотоодын зөрчил тэмцлийн улмаас мөн тvvнчлэн Хятадын Вэй улсын олон удаагийн тvрэмгийллээс болж хvч нь суларч байсан Жужан улс 555 онд Тvрэгvvдэд цохигдон мөхжээ.

Жужаны тvvх нь Монголын тvvхийн нэгэн хэсэг бөгөөд эндээс та нар Жужан улсын тухай ихийг мэдэж авсан бизээ.